Zararlılarla mücadele (zararlı yönetimi, haşere kontrolü, pest kontrol, pest yönetimi), gıda güvenliği standartlarının önemli maddelerinden biri olmakla birlikte, gıda üreticileri için yasal bir konu. Üreticiler, tüketicilere güvenli gıda sunabilmek için, zararlıların gıdalara bulaşmasını, gıda içerisinde konaklamasını ve çoğalmasını engellemekle yükümlü.
Bu yazıda, BRC Gıda Güvenliği Standardı bakış açısıyla, gıda ve ambalaj üreten işletmelerde zararlı yönetimi konusunun nasıl işlendiğine değineceğiz.
Zararlı Yönetimi Genel Bilgiler
Zararlılardan (Pest) Neyi Kastediyoruz?
Aşağıda bahsedeceğimiz canlıları, doğada ve kendi yaşam alanlarında “zararlı” olarak ifade etmeyiz. Ancak ne zaman bu canlılar, insanların doğrudan kendilerine veya tüketeceği gıdalara olumsuz etki eder, o zaman “zararlı” olarak nitelendirebiliriz. Zararlılar, taşıdıkları hastalık yapıcı mikroorganizmalar sebebiyle, insanlara doğrudan veya gıdalar yoluyla hastalık bulaştırabilir. Bunun yanında, zararlılar büyük miktarda ürün kayıplarına neden olabilir.
Aşağıda, gıda üretim alanlarında bulunması muhtemel zararlıları görebilirsiniz. Bunlarla sınırlı değildir.
- Kemirgenler
- Uçucular (Kara sinek, sivri sinek, meyve sineği, arı vb.)
- Yürüyen haşere (Karınca, örümcek, hamamböceği vb.)
- Güve, kelebek
- Bit, pire
- Sürüngenler
- Kuşlar
Neden “Zararlı Kontrolü” Değil “Zararlı Yönetimi” ?
Günümüzde, zararlılarla mücadele konusu, tespit edildiğinde ortadan kaldırmanın ötesinde, Entegre Zararlı Yönetimi (Integrated Pest Management) adıyla ifade edilebilen bir yönetim yaklaşımına dönüştü. Bu yönetim şeklinde, zararlıların üretim alanlarına girmemesi için kültürel önlemler, sürekli izleme ve analiz, kimyasal kullanımının en aza indirilmesi, çevresel koşulların düzenlenmesi (atıklar, su birikintileri, bitkiler vb.) gibi birçok uygulama bulunuyor.
Gıda Güvenliği Standartlarında Zararlı Yönetimi
Yukarıda bahsettiğimiz gibi, gıda güvenliği standartlarında zararlı yönetimi önemli bir yer tutuyor ve gerekliliklerin yerine getirilmesi bekleniyor. Aşağıda birkaç örnek görebilirsiniz.
- BRC Gıda Güvenliği Standardı, Versiyon 8, Madde 4.14
- BRC Ambalaj Malzemeleri Standardı Versiyon 6, Madde 4.11
- IFS Gıda Güvenliği Standardı, Versiyon 6.1., Madde 4.13
- FSSC 22000 Versiyon 5 ve ISO 22000:2018, ilgili ön gereksinim programları, örneğin ISO 22002-1, Madde 12 Haşere Kontrolü
Zararlı Yönetiminin Gereklilikleri
Zararlı Yönetim Programı
Üreticiler, bulaşma risklerini ortadan kaldıracak önleyici ve yasalara uygun bir zararlı yönetim programı oluşturmalıdır. Bir zararlı aktivitesi tespit edildiğinde, ürünlere veya ambalaj bulaşma risklerini ortadan kaldıracak bir yönetim olmalıdır.
İzleme ve Kontrol
Riske göre belirlenmiş sıklıkta, her zararlı türü için uygun izleme programı yürütmelidir. Üreticiler bunu iki şekilde yapabilir:
- Sözleşmeli bir zararlı yönetimi hizmeti alarak
- Eğitimli ve yasal gerekliliklere uygun kendi çalışanları ile
Çoğunlukla, bir dış hizmet almak, yasal gerekliliklere uyum ve tecrübe açısından daha pratik ve faydalı olmaktadır.
Dokümantasyon ve Kayıtlar
Etkili bir zararlı yönetim programı uygulayan firmalarda, aşağıdaki belge ve kayıtların bulunması beklenir:
- İzleme araçlarının (sinek tutucular, kapanlar, kafesler vb.) yerini gösteren bir plan ve bunların bulunduğu yerde tanımlanması
- Dış hizmet alındığında, sözleşme, sözleşme kapsamı ve sorumluluklar
- Kullanılan zararlı kontrol ürünlerinin (örneğin kimyasallar) detayları, kullanım talimatları, acil durum aksiyonları
- Tespit edilen zararlı aktiviteleri
- Yapılmış olan zararlı kontrol uygulamalarının kayıtları
- İzleme sonuçları ve değerlendirmeler, trend (eğilim, gidişat) analizleri
Genel Gereklilikler
- Zehirli yem istasyonları kullanılıyorsa, üretim ve depolama alanlarında kullanılmaz. Dış alanda ve kilitli şekilde bulundurulur.
- Sinek tutucu cihazlar (ILT, EFK), feromon tuzakları veya böcek izleme tuzakları uygun ve etkili şekilde konumlandırılır.
- Binalara kuş girişi veya yuvalanmaları önleyecek önlemler bulunmalıdır.
- İstila durumunda risk altındaki ürünler belirlenmeli ve uygun olmayan ürün prosedürlerine göre işlem yapılmalıdır.
Uzman İncelemesi
Özellikle BRC Gıda Güvenliği Standardı, periyodik izlemelerin dışında, en az yılda 1 olmak üzere, işletmede bir uzman incelemesini zorunlu kılmaktadır. Uzman, zararlı aktivitesine yönelik derinlemesine bir inceleme yapar ve mevcut önlemlerin yeterliliğini inceler ve raporlar.
İnceleme ve raporlardaki tavsiyelerin uygulanması, işletmenin sorumluluğundadır.
Personel Eğitimi
İşletme çalışanları mutlaka konu ile ilgili eğitimli olmalı ve bir zararlı belirtisini ilgili yöneticiye raporlaması gerektiğini bilmelidir. Bu belirtiler şunlar olabilir:
- Zararlının kendisini görmek, canlı veya cansız
- Zararlının izlerini görmek
- Zararlının dışkı vb. kalıntılarını tespit etmek
- Zararlının hasar verdiği ürünü, ekipmanı tespit etmek
Kaynaklar
- BRC Gıda Güvenliği Standardı, Versiyon 8, https://www.brcgs.com/
- Gıda Hijyeni Yönetmeliği, 17 Aralık 2011, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/12/20111217-5.htm
- Biyosidal Ürünlerin Kullanım Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, 04 Temmuz 2019, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=32642&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5
- EPA, US Environmental Protection Agency, Introduction to Integrated Pest Management, https://www.epa.gov/managing-pests-schools/introduction-integrated-pest-management