Gıda etiketi üzerinde yer alan bilgiler, yasal bir zorunluluk olmanın ötesinde tüketici ile iletişim kurmanın en önemli noktası. Dolayısıyla bu noktada tüketici, bilgiye kolay ulaşabilmeli, doğru bilgiyi alabilmeli ve yanıltılmamalı. Mesleğim gereği, ambalajlı gıda alırken ister istemez gereğinden fazla zaman harcayarak ambalaj bilgilerini inceliyorum. Bu yazıda, hem tüketici açısından hem de yasal açıdan bakıldığında, en çok sorunlu olduğunu düşündüğüm konuları aktardım. Yasal boyut ile ilgili referansımız “Gıda Etiketleme ve Tüketicileri Bilgilendirme Yönetmeliği“.
1) Hatalı Beyanlar
Etiketleme yönetmeliğindeki ilgili bir maddeyi hatırlayalım: Madde 7 (c) Bilgilendirme, tüm benzer gıdalar aynı niteliklere sahip olduğu halde, belli bir gıdanın özel niteliklere sahip olduğunu ileri sürerek ve özellikle belirli bileşenler ve/veya besin öğelerinin varlığını veya yokluğunu özel olarak vurgulayarak yanıltıcı biçimde olamaz.
– Bir Gıdanın Sağlıklı Olduğunu Belirtmek veya İma Etmek
Öncelikle şunu belirtelim ki, ilaç değil gıda üretiyor isek, sağlık beyanı yapamayız. Yani etiketleme yönetmeliğinin belirttiği şekliyle; gıdanın bir hastalığı önleme, tedavi etme veya iyileştirme özelliğine sahip olduğuna dair bilgilendirme yapılamaz, bu tür özelliklere atıfta bulunulamaz. Bu konu, “Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği” ile düzenlenmiştir ve buradaki kurallar çerçevesinde hareket edilir.
– Doğal, Taze, Gerçek, Hakiki, Süper, Premium vb. Beyanlar
Bu beyanların gerçekten çok dikkatli kullanılması gerekir ve tüketiciyi yanıltıcı nitelikte olmamalıdır. Birkaç tanesine değinelim:
Doğal, Natural: Kelime olarak “doğada bulunan, doğada rastlandığı gibi” anlamına gelir. Tek bir bileşenden oluşan ve doğal yapısında önemli bir değişikliğe sebep olacak herhangi bir işlem uygulanmamış gıdaları tanımlamak için kullanılabilir. Ürün birden çok bileşenden oluşuyorsa, tüm bileşenlerin bu özellikte olması gerekir. (Özellikle internet üzerinden satış yapan bazı firmalar, işlenmiş ürünlerin önüne “doğal” ifadesini koymaktan çekinmiyor. Doğal çikolata, doğal makarna!?)
Taze, Fresh: “Taze” terimi, üretim veya hasattan sonra kısa bir süre içerisinde son tüketiciye satılan ürünler için kullanılabilir. Paketleme, depolama ve piyasaya arz zincirinde gıdanın tazeliğini etkileyen bir işlem yapıldığında gıdanın taze olduğunu ima edecek şekilde ifadeler kullanılamaz Ancak bu işlemin o gıdanın tazeliğini korumak üzere yapıldığına dair bir beyana yer verilebilir.
“Taze” terimi meyve ve sebzelerin işlenmemiş olduğunu vurgulamak ve yakın zaman önce hasat edildiğini ifade etmek için kullanılabilir. Dondurulmuş, konserve, kurutulmuş, salamura vb. işlenmiş meyve ve sebzeler için bu terim kullanılmaz.
Hazır ambalajlı gıdalarda; “taze pişmiş”, “taze hazırlanmış”, “taze fırınlanmış”, “taze toplanmış”, “taze sıkılmış” gibi ifadeler kullanılamaz.
Gerçek, Hakiki: Gıdanın adını veya bileşenlerini vurgulamak için bu terimler kullanılamaz.
Önemli Not: Bir ürünle ilgili yapılan beyan, sadece ambalaj üzerinde değil, ürünün tanıtımının bulunduğu web sayfasında, internet üzerinde, reklamlarda vb. mecralarda yapıldığında da şirketi bağlar.
2) Çok Küçük Yazılar
Ambalajın kendisi küçük ise (sakız ambalajları gibi) yapacak çok fazla bir şey yok, yasal sınırlar dahilinde yazıların yerleşimi en uygun şekilde yapılmalı. Ancak aşağıdaki konular, kesinlikle üzerinde düşünülüp tüketici odaklı bir yaklaşımla ele alınmalıdır. Yazılar küçükse bu neden olabilir?
- Aynı ambalaj ile birden fazla ülkede satış yapılmaktadır ve bütün diller aynı ambalaja sığdırılmaya çalışılır. Her ülke için ayrı ambalaj maliyetli olur.
- Ambalaj üzerindeki görseller, yazılardan daha dikkat çekicidir. Bu yüzden etiket üzerindeki en çok alan görsele, markaya, reklama ayrılır.
- Satış ve pazarlama ekipleri genellikle, ürün rafta ne yönde durursa dursun, marka ve görselin görünmesini ister. Örneğin, 6 yüzü olan bir karton kutu ambalajda, yazıların tek yüze sıkıştırılması bundandır !
- Etiket yapıştırılıyor ise, üretim aşamasındaki bazı teknik zorluklar, etiketin küçük olmasını gerektirebilir.
Not: Etiketleme yönetmeliğine göre, zorunlu bilgilerin yazı boyutu (x-yüksekliği) en az 1,2 mm, en geniş yüzeyi 80 cm² den küçük paketlerde ise en az 0,9 mm.dir.
3) Kontrast Sağlamayan Yazılar
Etiketleme yönetmeliği Madde 16 (1) Gıda hakkında zorunlu bilgilendirme; kolayca görülebilecek, açıkça okunabilecek ve silinmeyecek şekilde dikkat çekici bir yerde yapılır. Verilen bilgiler, diğer yazılı veya resimli unsurlar vasıtasıyla herhangi bir şekilde gizlenemez, kapatılamaz, bölünemez veya kesilemez. Bu bilgilere ilişkin yazılar ile zemin arasında belirgin bir kontrast olması sağlanır.
Yukarıda küçük yazılardan bahsettik, bir de yazı ve fon arasında uygun kontrast yoksa okumak tamamen imkansız hale geliyor. Kahverengi veya koyu mavi zemin üzerinde siyah yazı okunmuyor örneğin, bilesiniz!
4) Okunamayan Tarih
Tüketicilerin ambalaj üzerinde en çok, bazen de tek baktıkları bilgi son tüketim tarihi bilgisi. O nedenle özen gösterilmesi gereken konuların başında geliyor.
Tarih ve lot baskıları günümüzde genellikle üretim hattında anlık olarak paket üzerine kodlanıyor. Tarih baskısının nereye ve nasıl yapılacağı, ambalajın/etiketin tasarım aşamasında karar verilmesi gereken bir konu. Sonradan karar verildiğinde maalesef teknik yetersizlikler nedeniyle sorunlar yaşanabiliyor. Çoğunlukla da yukarıda bahsettiğimiz kontrast sorunları ortaya çıkıyor.
Birkaç örnek verecek olursak; içecek sektöründe (pet veya cam şişe) kapak üzerine yapılan baskılar, kapak rengi koyu ise veya kapakta marka yazısı varsa hiç okunmuyor. (Siyah kapak üzerine, siyah inkjet mürekkep ile baskı yapan var !) (Pet şişelerde lazer baskılarda artış görünüyor, çok net okunabiliyor. Sanırım baskı hızı avantajı da var. Ancak içecek koyu renkli ise biraz zorluyor.) Maden sularında, kapakta genellikle marka baskısı oluyor ve tarih kapağa basıldığında hiç okunmuyor. Maalesef birkaç iyi örnek ancak görebildim. Tetrapak ambalajlar genellikle iyi görünüyor. Atıştırmalık sektöründe güzel uygulamalar var ancak kötü örnekler de fazlasıyla mevcut.
Gördüğüm iyi örnekleri aşağıya ekliyorum. Tarih baskısına özel kutu açmak çok fark yaratıyor.
5) Hatalı Görseller
Etiket üzerindeki görseller, tüketicide yanlış bir algıya sebep olmayacak şekilde kullanılmalıdır. Birkaç örnek:
- İçinde meyvenin kendisi olmayan sadece “aroması” olan ürünlerde, meyvenin görseli kullanılıyorsa mutlaka ürün adı ile birlikte “… aromalı” olduğu görselin olduğu yerde belirtilmelidir.
- İçinde çikolata olmayan bir üründe “çikolata tableti” görselinin kullanılması.
- Bir margarin etiketinde tereyağı çağrıştırcak şekilde yayık görseli kullanılması.
- Bir sağlık beyanını çağrıştıracak şekilde kullanılan görseller. Örneğin, ürünün kalp sağlığına iyi geldiğini anlatan kalp görseli vb.
Not: Etiket üzerinde bir bileşen görseli kullanılıyorsa, içindekiler bölümünde oranının belirtilmesi gerekir.